تفسیر نام فاطمه (س) :: مهدی موعود

اگرچه شیوه نامگذاری بسیاری از اولیاءالهی به همان روش معهود و متداول در میان مردمشان بود; یعنی توسط والدین و اجداد صورت می گرفت، شبیه آنچه که راجع به حضرت مریم علیها السلام آمده است که مادرش این نام را برای او برگزید.

نام ها و لقب های حضرت فاطمه (علیها السلام)

«انا اعطیناک الکوثر، فصل لربک وانحر، ان شانئک هوالابتر» (1)

تاریخ نامگذاری:

امروزه هر فردی دارای نام و نام خانوادگی است که شناسه اوست. قدمت نامگذاری درجامعه بشری همپای قدمت خود بشر است.حتی اگر نشود از لحاظ تاریخی سندی قابل قبول برای تاریخ آغازین نامگذاری پیداکردولی نمی شود این حقیقت را انکار کرد که بشرنخستین دارای نام بوده است. نامی که کتاب های آسمانی بدان تصریح کرده اند.قرآن کریم از نخستین انسان با نام «آدم » یادمی کند: «واذ قلنا للملائکة اسجدواللآدم» (2); هنگامی که به فرشتگان گفتیم برای «آدم» سجده کنید. «و علم آدم الاسماءکلها» (3) ; و خدا تمامی اسم ها را به «آدم »تعلیم داد.

سنت جامعه عربی در نامگذاری:

امروزه تقریبا در تمام دنیا هر فردی دارای دو نام است:

1 - نام فردی و شخصی یا اسم کوچک

2 - نام خانوادگی و فامیلی یا اسم بزرگ.

درحالی که پیش تر این چنین نبود و اقوام وملیت های گوناگون دارای روش های متفاوتی برای نامگذاری بودند. به عنوان مثال درجامعه عرب معمولا هر فردی دارای اسم،کنیه و لقب، و چه بسا چندین اسم و کنیه ولقب بود. اسم و یا اسامی را غالبا بزرگترهای خانواده انتخاب و معرفی می کردند. مشابه آنچه که امروزه متداول و رائج است. منشا وخاستگاه کنیه اسامی پدر، مادر، فرزندان ومانند آن بود. کنیه ها با پیشوندهایی چون:«اب، ابن، عبد، ام، اخ، اخت، سید، شیخ» وکلماتی از این دست همراه بود. مانند: اباالحسن، ابن الرضا، عبدالمطلب،ام المبنین، اخت هارون، (4) سیدالبطحاء،شیخ الطائفة و...

ویژگی های جسمی و خصوصیات اخلاقی باعث پیدایش و اشتهار القاب بود. القابی چون: «امین، طیب، طاهر، بطل، مصطفی،مرتضی و...»

نامگذاری برخی از اولیاء الهی:

اگرچه شیوه نامگذاری بسیاری از اولیاءالهی به همان روش معهود و متداول در میان مردمشان بود; یعنی توسط والدین و اجدادصورت می گرفت، شبیه آنچه که راجع به حضرت مریم علیها السلام آمده است که مادرش این نام را برای او برگزید. در قرآن کریم آمده است که مادر مریم پس از به دنیا آوردن او، درمناجات با خدا چنین گفت: «رب انی وضعتها انثی... و انی سمیتها مریم، و انی اعیذها بک و ذریتها من الشیطان الرجیم» (5); خدایا من او را دختر زائیدم... ونامش را مریم گذاشتم، او و نسلش را در پناه توقرار می دهم.

نام برخی از اولیای الهی توسط خداوندانتخاب گردید. حضرت یحیی علیه السلام از این طائفه است. ظاهرا نام حضرت آدم علیه السلام راخدای متعال برای او برگزید. قرآن کریم به صراحت اعلام می دارد که خدا نام «یحیی » رابرای پسر حضرت زکریا علیه السلام انتخاب نمود. درآیه 7 سوره مریم آمده است: «یازکریا انانبشرک بغلام اسمه یحیی لم نجعل له من قبل سمیا»; ای زکریا! ما پسری را به تو بشارت می دهیم. نامش یحیی است. این نام راپیش تر برکسی ننهادیم.

انتخاب نام و معرفی آن از طرف خدا، علاوه برجنبه شرافت تکریم; بیانگر شخصیت،عظمت، امتیازات و ویژگی ها و حقایق فراوانی است که اینک مجال ذکر آن ها نیست. تو خودحدیث مفصل بخوان از این مجمل.

نام خمسه طیبه را خدا برگزید

نام احمد نام جمله انبیاست. براساس روایات فراوانی از فریقین، نام های مقدس احمد و محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین،نام های عرشی و آسمانیند، نه زمینی و ازسوی خداوند براین پنج وجود مقدس عالم آفرینش نهاده شدند.

محمدبن علی بن حسین بن بابویه قمی،معروف به شیخ صدوق این روایت را از جابربن عبدالله انصاری نقل می کند: قال رسول الله صلی الله علیه وآله: «انا اشبه الناس بآدم، و ابراهیم اشبه الناس بی خلقه و خلقه، و سمانی الله من فوق عرشه عشرة اسماء... فسمانی محمدا... و جعل اسمی فی التوراة احید... وسمانی فی الانجیل احمد...» (6) ;

پیامبر خداصلی الله علیه وآله فرمود: من شبیه ترین مردم به آدم علیه السلام هستم، و ابراهیم علیه السلام شبیه ترین مردم به من از جهت قیافه و اخلاق. خدا مرا به 10 نام نامید... مرا محمد نامید... و درتورات اسمم را «احید» قرار داد... و در انجیل مرا با نام «احمد» معرفی کرد...

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

«ان الله تبارک و تعالی شق لی اسما من اسمائه، فهو محمود و انا محمد، و شق لک یاعلی اسما من اسمائه، فهو العلی الاعلی وانت علی، و شق لک یا حسن اسما من اسمائه، فهوالمحسن و انت حسن و شق لک یا حسین اسما من اسمائه فهوذوالاحسان و انت حسین، و شق لک یافاطمة اسما من اسمائه فهوالفاطر و انت فاطمة...» (7)

خدای متعال برای من اسمی از اسمهای خودش منشق کرد، او «محمود» است و من محمد، و برای تو نیز اسمی از اسم های خودش را; او «علی اعلی» است و تو «علی». اسم های حسن، حسین و فاطمه را هم ازاسم های خودش منشعب کرد. پس ای حسن!او «محسن» است و توحسن، و ای حسین! او «ذوالاحسان» است و تو «حسین» و ای فاطمه! او «فاطر» است و تو فاطمه...

علت نامگذاری:

علل و انگیزه های گوناگونی را می شود برای انتخاب یک اسم مطرح کرد. همانند:انگیزه های دینی، فرهنگی، تاریخی، هنری،ذوقی، عاطفی، اجتماعی و... یکی به انگیزه تاریخی نام سهراب را برای پسرش برمی گزیند و دیگری به انگیزه دینی نام حسین را، و سومی به انگیزه فرهنگ نام «دانش » را، وچهارمی نامی دیگر را. وجه مشترک تمامی این نام ها وجود حکمت و مصلحتی است که درورای این نام ها خوابیده است; به خصوص نام های منتخب از سوی خداوند که ازپشتوانه حکمت و علم بیکران الهی برخورداراست. در روایات متعددی، سر و حکمت انتخاب دو نام حسن وحسین برای پسران فاطمه و علی علیهما السلام مساله ولایت و جانشینی علی علیه السلام برای پیامبرصلی الله علیه وآله معرفی شده است.این دو اسم معرب شبر و شبیر می باشند وشبر و شبیر نام فرزندان هارون، وصی حضرت موسی علیه السلام است. چون علی علیه السلام وصی وجانشین پیامبر است، خداوند این دو اسم رابرای فرزندان علی علیه السلام برگزید. (8)

اسامی حضرت فاطمه علیها السلام:

برای حضرت فاطمه علیها السلام اسم ها و لقب های زیادی در روایات ذکر شده است، از جمله: فاطمه، زهرا، مبارکة، طاهره، زکیه، راضیه، مرضیه، محدثه، بتول، حصان، حرة، سیدة،عذرا، حوراء، نوریه، سماویه، حانیة، صدیقه و... (9)

امام صادق علیه السلام فرمود: برای فاطمه علیها السلام 9 اسم نزد خدای متعال هست: «فاطمه،صدیقه، مبارکه، طاهره، زکیه، راضیه، مرضیه،محدثه و زهرا» (10)

اینک به توضیح و تبیین اجمالی برخی ازاین اسم ها می پردازیم.

فاطمه

این کلمه مشتق از مصدر «فطم» است که درلغت عرب به معنای بریدن، قطع کردن و جداشدن است. لفظ فاطمه از جهت هیئت به صورت صیغه «فاعل» است، ولی دارای معنای مفعولی است و به معنای بریده و جدا شده می باشد. (11)

در رابطه با وجه نامگذاری آن حضرت به این اسم - که مشهورترین نام آن حضرت می باشد - دلایل متعددی در روایات بیان شده است، از جمله:

1 - بریدگی و دوری او و شیعیان او از جهنم:

جعفربن محمدعلیه السلام قال رسول الله صلی الله علیه وآله لعلی علیه السلام:

«هل تدری لم سمیت فاطمه؟

قالی علی علیه السلام لم سمیت فاطمة یا رسول الله؟

قال: لانها فطمت هی و شیعتها من النار.» (12)

امام صادق علیه السلام فرمود: رسول گرامی اسلام به حضرت علی علیه السلام فرمود: آیا می دانی برای چه فاطمه علیها السلام به این نام نامیده شد؟

حضرت علی علیه السلام فرمود: برای چه؟

پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: برای آن که او وشیعیانش از آتش (جهنم) منع شدند.

در برخی از روایات آمده است: چون او و شیعیان و دوستانش از آتش منع شدند. (13)

در این دسته از روایات، حکمت نامگذاری آن حضرت به «فاطمه » دوری او و شیعیان ومحبین او از آتش و عذاب جهنم بیان شده که روشنگر جایگاه بلند اونزد حق، و برکت پیروی از او و آثار محبت و ارادت به اوست، ضمن این که اشاره و تلمیح لطیفی است به مقام «شفاعت» آن بانوی بزرگ در قیامت.

2 - بریدگی و دوری از شر:

یونس به ظبیان نقل می کند: امام صادق علیه السلام پس از شمارش اسامی حضرت فاطمه علیها السلام، فرمود: «اتدری ای شی ء تفسیرفاطمه؟ قلت: اخبرنی یا سیدی. قال: فطمت من الشر» (14)

یونس! آیا می دانی تفسیر فاطمه چیست؟ گفتم: مرا از آن آگاه سازید. فرمود: دوری از شرو بدی.

فتال نیشابوری نیز در ضمن حدیثی از امام صادق علیه السلام آورده است: «چون از بدی ها بریده شده است او را فاطمه نامیدند.» (15)

شر در مقابل خیر است و این دو از صفات متقابلند. کسی که شر در حریم و آستانه او راه ندارد خیر محض و حسن مطلق است. این حسن، حسن خدادادی است و کاشف ازطهارت و قداست ظاهر و باطن.

دلفریبا نباتی همه زیور بستند دلبرما است که با حسن خداداد آمد (16)

ارباب تفسیر و حدیث سوره کوثر را ناظر به حضرت فاطمه علیها السلام دانستند و با استناد به احادیث، بیان داشتند که مراد از کوثر در «انااعطیناک الکوثر» فاطمه است. وکوثر را به خیر فراوان معنا کردند. حضرت فاطمه - سلام الله علیها ظهور و تبلور خیر و خوبی است وهمه ابعاد وجودیش لبریز از خوبی هاست. اواز مصادیق برجسته سوره های کوثر، انبیاء وفاطر است که با عناوین «کوثر»، «اوحیناالیهم فعل الخیرات» و «سابق بالخیرات» موردستایش خداوند قرار گرفت.

به مشک چین و چگل نیست بوی گل محتاج که نافه هایش زبند قبای خویشتن است (17)

3 - برخورداری از دانش:

عن ابی جعفرعلیه السلام قال: «لما ولدت فاطمه علیها السلام اوحی الله عزوجل الی ملک،فانطق به لسان محمدصلی الله علیه وآله فسماها فاطمه،ثم قال تعالی: انی فطمتک بالعلم، وفطمتک عن الطمث، ثم قال ابوجعفرعلیه السلام والله لقد فطمها الله تبارک و تعالی بالعلم وعن الطمث بالمیثاق.» (18)

امام باقرعلیه السلام فرمود: هنگامی که فاطمه علیه السلام متولد شد، خدای متعال به فرشته ای وحی رسانید و با این وحی، زبان محمدصلی الله علیه وآله به نطق آمد و او را فاطمه نامید. پس خدای متعال فرمود: من تو را به شیر علم از شیرخوارگی بریدم و به طهارت از قاعدگی. سپس امام باقرعلیه السلام فرمود: به خدا سوگند! خدای متعال اورا به این دو خصیصه از آغاز سرشت.

جابربن عبدالله انصاری روایت کرد:حضرت محمدصلی الله علیه وآله فرمود:

«ان الله جعل علیا و زوجته و ابنائه حجج الله علی خلقه و هم ابواب العلم فی امتی،من اهتدی بهم هدی الی صراطمستقیم.» (19) ; خدای متعال علی علیه السلام وهمسرش، فاطمه علیه السلام و فرزندانش را حجت برخلق قرار داده است. آن ها درهای علم در امت منند. هرکه به هدایت آن ها اقتدا کند به صراط مستقیم هدایت شده است.

در انبوهی علم و دانش حضرت فاطمه علیها السلام همین بس است که از سرچشمه نبوت نوشیدو در دامان «شهرعلم» پرورش پیدا کرد وهمسر دروازه شهر علم بود. دو خطبه و اندک کلمات و دعاهای به یادگار مانده از آن حضرت،به روشنی تمام دریای متلاطم و مواج دانش او را به تماشا می گذارد. از دانش سرشار او چه می شود گفت؟!

او محدثه است و فرشتگان بزرگ الهی حاملان پیام الهی به محضرش بودند. پس سخن کوتاه باید.

4 - بریدگی و طهارت از قاعدگی بانوان:

امام باقرعلیه السلام یکی از علل تسمیه حضرت فاطمه علیها السلام به این اسم را طهارت آن حضرت از عادت های زنانگی ذکر کرده است.پیامبرصلی الله علیه وآله در تفسیر کلمه بتول - که از نام های حضرت فاطمه علیها السلام است - فرمود: «البتول التی لم ترحمرة قط، ای لم تحض، فان الحیض مکروه فی بنات الانبیاء» (20) ; بتول بانوی است که خون نبیند; یعنی حیض نشود. حیض شدن دختران پیامبران ناپسنداست.

پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله به عایشه فرمود: عائشه!فاطمه همانند دیگر بانوان نیست، او عادت نمی شود. (21)

ابن عباس از پیامبرصلی الله علیه وآله نقل کرد که فرمود:«دخترم، فاطمه علیها السلام حوریه آدمی (انسان پری گونه) است; هرگز عادت نمی شود و حیض نمی بیند. (22) سیوطی می نویسد: «از ویژگی هاو امتیازات حضرت فاطمه علیها السلام حیض نشدن اوست. (23) احادیث در این سخن فراوان است و نیازی به ذکر همه آن ها نیست. فاطمه علیها السلام اگرچه در ظاهر، زنی همسان زنان دیگر است ولی در سرشت و حقیقت، پری و حوریه بهشتی است. خصائص و ویژگی های اوخصائص پری وحور است; حوریان بهشتی عادت نمی شوند. حواره عذراء هستند; «اناانشاناهن انشاء فجعلناهن ابکارا» (24)

حضرت زهراعلیها السلام نیز این گونه بود. خدا او رابه همسری حضرت علی علیه السلام برگزید و جز علی کسی شایسته همسری با او نبود. (25)

پیامبرصلی الله علیه وآله همواره از او به عنوان «حوراءانسیه» و «مخلوق از میوه های بهشت» یادمی فرمود. (26)

جان فدای دهنش باد که درباغ نظر چمن آرای جهان خوشتر از این غنچه نیست (27)

5 - ناتوانی از شناخت آن حضرت:

امام صادق علیه السلام فرمود: «... و انما سمیت فاطمة لان الخلق فطموا عن معرفتها» (28) ;همانا فاطمه نامیده شد، چون خلق ازمعرفت و شناخت (عظمت و شخصیت و مراتب وجودی) او دورند.

حضرت فاطمه علیها السلام از آن چنان مرتبه وعظمت وجلالی برخوردار استکه امام عسکری علیه السلام فرمود: «نحن حجج الله علی الخلق و فاطمة حجة الله علینا» (29) ; ما حجت خدا بر مردم و فاطمه حجت خدا برماست.

یک دهان خواهم به پهنای فلک

تابگویم وصف آن رشک ملک (30)

با اعتراف و عجز از تبیین و تفسیر این سخن امام عسکری علیه السلام، به این بیت مترنم می شویم:

من چه گویم یک رگم هشیار نیست

شرح آن یاری که او را یار نیست

پی‌نوشت‌ها:

1- سوره کوثر.
2 - سوره بقره، آیه 34.
3 - همان، آیه 31.
4 - سوره مریم، آیه 28.
5 - سوره آل عمران، آیه 36.
6 - معانی الاخبار، ص 51.
7 - همان، ص 55.
8 - بحارالانوار، ج 43، باب 11.
9 - همان، باب 2.
10 - همان.
11 - لسان العرب، ج 10، ص 289; مصباح المنیر،ماده فطم.
12 - بحارالانوار، ج 43، ص 211; ینابیع المودة، ج 2، ص 19 - 20.
13 - همان، ص 211.
14 - همان، ج 43، باب 2.
15 - زندگانی فاطمه زهرا سلام الله علیها، شهیدی، ص 34. به نقل از روضة الواعظین، ص 148.
16 - حافظ.
17 - همان.
18 - بحارالانوار، ج 43، باب 2.
19 - فاطمه من المهد الی اللحد، ص 218. به نقل ازشواهد التنزیل، ج 1، ص 58.
20 - بحارالانوار، ج 43، باب 2.
21 - همان.
22 و 23 - فاطمة من المهد الی اللحد، ص 101.
24 - سوره واقعه، آیه 35 - 36.
25 و 26 - بحارالانوار، ج 43، باب 1 و 2.
27 - حافظ.
28 - فاطمة من المهد الی اللحد.
29 - همان.
30 - مولوی.