غدیر خم در کلام اسلام شناسانِ غربی :: مهدی موعود

مقاله حاضر، سعی دارد به نقل و بررسی، دیدگاه خاورشناسان غربی در خصوص واقعه غدیر با ارائه نظرات آنان، بپردازد.
مقصود از «اسلام شناسان غربی» کلیه دانش ورزان غیرمسلمانی است که به دلیل یا ادله خاصی، در مقام مطالعه و شناخت اسلام برآمده اند اعم از غربی یا شرقی.
به نظر بنده، استعمال واژه «اسلام شناس» درست نیست، زیرا اسلام شناسان همان فقهاء و مجتهدین هستند، لذا بهتر است، چنین بگوئیم:
غدیر از منظر خاورشناسان یا مستشرقین غربی.

مقدمه:

از میان کلیه تحقیقاتی که توسط خاورشناسان صورت گرفته، بیشتر آنان تمایل شدیدی به تمرکز بر زندگانی علی «علیه السلام» و حماسه ها و حکمت و دانش و اخلاق و شجاعت او داشته اند. برخی از این پژوهشگران گاهی کلماتی بیان نموده اند، که شوق و هیجان به هر شیعه ای دست می دهد.
در رسانه های جهان عربی، تنها به افرادی مستشرق می گویند که کتابها و مقالات گوناگون و متعدد را الی ماشاء الله، با همین اصطلاح تألیف و تدریس کرده اند.(1)
در مطالعه سیره علی بن ابیطالب، در کتابهای نویسندگان و خاورشناسان، آنچه که ما را بعنوان مسلمان اهل پژوهش در تاریخ و اعتقادات، سربلند می سازد، جاذبه شخصیتی، حماسی، عرفانی، سیاسی و اجتماعی است، که بسیاری از غیرمسلمانان را در شرق و غرب و شمال و جنوب جهان و دنیای امروز و دیروز به سوی خود کشانده است.
اکنون که در جریان مبحث قرار گرفتیم نظریات یک یک آنان را در بوته نقل و بررسی قرار می دهیم.

گوستاولوبون

گوستاولوبون یکی از این «اهل قلم غربی» است، که کتابهای متعددی نوشته است. کتابخانه دانشگاه تهران، دانشگاه امام حسین، کتابخانه مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری و کتابخانه مجلس شورای اسلامی این کتابها را دارا هستند. یکی از کتابهای گرانقدر وی، کتابی 15 جلدی، با عنوان «تاریخ تمدن اسلام و عرب» است که در آن نشان داده، بی طرفی را تا حدود زیادی رعایت کرده است. لوبون در این کتابش می گوید:
«ای تاریخ! چه می شد یک بار دیگر علی را بدنیا می آوردی، تا همچون عصر صدر اسلام، بر بالای منبر مسجد کوفه قرار بگیرد و ما دانش پژوهان شرق و غرب در پای منبرش از دریای جوشان علم و دانش بی پایانش، بلاواسطه بهره ها برگیریم و هم مُستفیض شویم و هم مَستِ فیض! و علی مغز تشنه ما را سیراب سازد. اگر چنین شود، دانشمندان این همه هزینه و زمان را صرف تحقیقات علمی نمی کنند، بلکه هر چه بر آنها مجهول است از علی بن ابیطالب بپرسند و پاسخ دریافت دارند؟» (2)

جرج جرداق مسیحی و امام علی «علیه السلام»

یک مسیحی جامعه شناس نظیر «جرج جرداق»، مولا علی «علیه السلام» را «جامع الاضداد» توصیف می نماید، به گونه ای که این صفت را، تنها لایق ایشان و منحصر در وجود او می داند. جرداق معتقد است که، گاهی صفات وجودی حضرت چنان می نماید که جمع این اوصاف در یک فرد قابل جمع نیست. این مورخ و جامعه شناس لبنانی، مجله پر تیراژی را در بیروت به همین نام منتشر می ساخت که نام مجله اش را چنین گذاشت:
«الامام علی، صوت عدالت الانسانیة» یعنی: امام علی فریاد عدالت انسانی.
او همواره در این رسانه، صفات و خصائل یک زمامدار را توصیف می کند و از حضرت به عنوان نمونه منحصر به فرد در عرصه سیاست، نام می برد.
او اعتقاد دارد که سیاست بازی نیاز به حیله و کیاست و مکر و فریب و وعده و وعید دارد، اما حضرت علی «علیه السلام» نمی توانست چنین باشد، چون او در پی اصلاح و تقوی بوده، لذا هنگامی که در دانشگاه آمریکایی بیروت، کسی از او پرسید:
«آقای جرج! چرا این همه از عدالت و شجاعت و مروّت و مردانگی علی سخن می گوئید؟ چگونه می توانیم علی را آنگونه که شما می شناسید ما هم بشناسیم؟»
جرج گفت: اگر می خواهید علی را و فلسفه و منطق حاکم بر روح علی را بفهمید باید از دشمنانش و از ماکیاول و معاویه و کسانی که معتقد به هیچ اصل انسانی در حکومت و
فرمانروایی نیستند بیشتر بدانید. تا قدر و ارج علی را بهتر بشناسید تعرف الاشیاء باضدادها (3) این مصاحبه وی سر و صدایی در محافل گوناگون ایجاد نمود و تحسین جرج جرداق را که به امام علاقه نشان داد، برانگیخت.
یکی از دانشجویان پرسید: ماکیاول کی بود؟
جرج پاسخ داد که: وی متولد 1469 متوفای 1527 بود و فیلسوف ایده آل حکومت اشرافی است که می توان آن را حکومت «گرگهای مهربان» نامید مریدان ماکیاول سیاستمداران زیادی بودند مثل: ناپلئون، ویلهلم هیتلر، موسولینی، متجاوزینی که عطش شدید آنها برای کسب قدرت تقریباً تمام تمدن ها را به ویرانی کشید. دیکتاتورها و امپریالیست ها و دیگر ستم پیشگان بدکرداری است که نژاد انسان را در تنگنا گذاشته اند.(4)
جرج می گوید: «بشریت به علی نیاز داشت نه اینکه علی به حکومت و خلافت محتاج باشد. و لذا غدیر را علی آبرو بخشید زیرا موضوع و محور غدیر «علی» بود.
دانشجویان بعد از شنیدن این کلمات از زبان یک دانشمند مسیحی تحت تأثیر واقع شدند.(5)
جرج همچنین در این اجتماع گفت:
علی جامع اضداد بوده است. یکی پرسید جامع اضداد یعنی چه؟
گفت: «علی صفاتی مثل عطوفت فوق العاده داشت. که یتیم نوازیهایش مشهور خاص و عام است. این صفات متضاد مثل مهربانی و شجاعت علی، در نبردهای شیرافکن او در خیبر و بدر و اُحُد و... است. که تمام نام آوران عرب را بر زمین افکند... زیرا شجاعت ضد رأفت و مهرورزی است. و این دو صفت قابل جمع در یک فرد عادی نبود اما علی همه این صفتها را در خود جمع کرده بود. علی حامل صفت بخشندگی و سخاوت و کرامت در حد اعلی بود و این صفت برای حاکمی که در بیت المال چنان سخت گیر است که شمع بیت المال را در
مذاکرت شخصی خاموش می کرد متضاد هستند. اما در وجود علی جمع شده بودند. علی از یک سو اهل تهجد و شب زنده داری و گریه و مناجات و ندبه بود، از سوی دیگر روزها در تعقیب دشمنان و کفار چنان بی رحم بود که دمار از وجود کفار برآورد و از سوی دیگر دیدن گریه یک یتیم دریای وجودش را طوفانی کرد. و هکذا اضداد دیگر...» (6)

ویرژیل و رخدادی به نام غدیر

وی کنستان ویرژیل گیئورگیو و اهل کشور رومانی بوده است. در زمان حیات ویرژیل، عصر حاکمیت مارکسیستها در شرق اروپا بود. لنین، تفکرش را در شوروی سابق گسترش داده بود و کمونیسم به شدت زیاد در حال گسترش بود. رومانی هم جزو بلوک شرق و در اردوگاه مارکسیست جای می گرفت. و از آنجا که، نزدیک اروپای غربی بود و تضاد ماتریالیسم غرب با سوسیالیست شرق در جریان بود، نوعاً باید تحت تأثیر پوزیتیویست غربی و یا مارکسیست شرقی قرار می گرفت. اما وی نه تنها چنین نبود، بلکه فردی واقع گرا و الهی بود. تا حدی در مطالعات خود مانع از اثرپذیری از غرب بود که دکتر علی شریعتی می گوید: گورویج روحم را پر می کرد و ویرژیل روحم را قوی می ساخت و ژان پل سارتر مرا به واقعیتها می خواند.
ویرژیل کتابی هم در مورد قرآن و پیامبر اسلام «صلی الله علیه و آله و سلم» نگاشته بنام: «محمد و قرآن» که پس از بررسی های فراوان درباره این موضوع چنین نوشته است:
«پیامبر اسلام قوی تر از آن بود که در مورد مسئله تعیین جانشین که برای دنیای اسلام اهمیت داشته دچار تردید شود و نتواند نظر خود را بگوید.» (7)
ویرژیل همراه گورویج یهودی، هم مباحث بودند و بسیار همدیگر را در اندیشه یاری می کردند. ویرژیل بر این باور است که همه اصحاب رسول الله و مردم مسلمان عصر نبوت، از رسول الله «صلی الله علیه و آله و سلم» تبعیت کرده اند و منکری در میان آنها وجود نداشته است. در اظهار نظری دیگر می گوید:
«... با توجه به اینکه پیامبر اسلام بطوری در میان اطرافیان خود نفوذ کلام داشته که هر چه می گفته از طرف آنها پذیرفته می شده است. علاوه بر این وی در هشتاد جنگ شرکت کرده و فرماندهی آنها را برعهده داشته دلیرتر از آن بوده که نتواند جانشین خود را تعیین کند و دچار رودربایستی بشود.» (8)

ولتر و غدیر

وی از جمله دانشمندان و مستشرقین دنیای غرب است، که موضوع غدیر را مورد توجه قرار داده او که متفکری آزاداندیش و فرانسوی بود می گوید:
«از عدم اجرای وصیت پیامبر درباره علی ابن ابیطالب متأسفم. آخرین اراده پیامبر اجرا نشد.» (9)
وی سپس تصریح می کند که در اسلام امامت امری انتصابی است و لذا می گوید:
«پیامبر علی را به جانشینی خود انتخاب کرده بود و حال آنکه پس از مرگ پیامبر عده ای فردی دیگر را انتخاب کردند.» (10)

بارون کارادو فرانسوی

وی که بیشتر جنبه های شهادت و شجاعت علی «علیه السلام» را تحسین نموده و در عین حال تاریخ اسلام را تاریخ علی و فضائل او قلمداد می کند و از خودنمائی افرادی که لیاقت درک فیض وجودی حضرتش را نداشته اند، اظهار تأسف کرده و بارها بر شرط های مهم زیر برای «تصدی» منصب امامت تأکید کرده است:
1ـ همراهی با پیامبر در نبردهای سنگین.
2ـ شکست ناپذیری در جنگها.
3ـ نشان دادن معجزه.
4ـ همتا نداشتن در میان اصحاب.
5 ـ مهرورزی به امت.
6ـ مورد اطمینان و اعتماد رسول الله بودن.
7ـ دارا بودن روحی عمیق و شگرف.
او می گوید:
«علی همچون قهرمان شکست ناپذیر و شجاع بی همتا دوشادوش پیامبر اسلام پیکار کرد و معجزاتی نشان داد» (11)
نگاه وی در مورد امیرالمؤمنین «علیه السلام» این است که تنها فرد مورد اطمینان رسول خدا، علی بود؛ بنابراین فقط علی را به امامت و رهبری خلق می پذیرفت: «پیامبر به او مهر می ورزید و اطمینانی عمیق به وی داشت تا آنجا که یک روز در حالی که به وی اشاره می کرد چنین گفت: هر کس که من سرور و آقایش هستم تو نیز سرور و آقایش هستی...»
او سپس می گوید:
«علی مهربانی دردمند و شهسواری پاک نهاد و پاک باز و امامی شهید بود که روحی بس عمیق و آرام داشت. روحی که در ژرفای آن اسرار خدایی نهفته بود.»

جرج سمعان جرداق:

دیگر متفکر مسیحی در کتابش، امامت را در نزد رسول خدا «صلی الله علیه و آله و سلم» همسنگ نبوت می داند. او معتقد است که ولایت و رهبری باید در کسی قرار می گرفت که دارای روح آزاده و ملکه عدالت و برخوردار از تعهد به «حقوق بشر» که آموزه امام علی «علیه السلام» است، بوده باشد. او از این حیث امیرالمؤمنین «علیه السلام» را همسان سقراط دانسته است و کتابی با عنوان علی و سقراط منتشر نموده او نوشته است:
«علی بن ابیطالب ندای عدالت انسانی و شخصیت جاودانی شرق بود علی نخستین مبارز راه عدالت و آزادی و پیشگام نهضت تساوی حقوق بشر بود.» (12)
ادامه اظهارنظر وی در این باره چنین است که تاریخ بشریت تنها یک مرد بسان سقراط، نهضت حقوق بشر خواهی و خردورزی و ایمان به خیر و نیکی را تعقیب کرده است:
«در تاریخ بشریت هیچ کس مانند علی و سقراط در راه حق، گام برنداشتند و هر کدام از این دو نفر با سرشت پاک انسانی و نیروی عقل و دلگرمی و روشنی نهاد و ایمانی که به خیر و نیکی داشت در برابر انسانیت میراثی گرانبها بشمار می رود. آنچنان که اگر کسی به علی عشق بورزد و پیرو او باشد عاشق و جویای نیکی و عدالت و حق و جوانمردی می گردد.» (13)
از دیگر کلمات و جملات عاطفی و معنویت انگیز سمعان در مورد علی «علیه السلام» این است که، حضرتش منتهای آمال و آرزوهای ستمدیدگان تاریخ است.
ایضاً می گوید: «نام علی انگیزه آرزوهای هر ستمدیده ایست و فریادی است که از گلوی هر مظلومی برمی خیزد تا آنجا که نام علی مترادف کلمات نهضت و اصلاحات است. علی دریای مواجی است که سراسر هستی را گرفته است اما از قطره اشک یتیمی، طوفانی می شود.» (14)

میخائیل نعیمه ادیب و حکیم مسیحی و علی «علیه السلام»

وی گوید: علی تنها قهرمان صحنه پیکار نبود بلکه در ژرف بینش و پاکی وجدان و بیان قاطع و انسانیت عمیق و بلندی عصمت و یاری ستمدیدگان و مظلومان در برابر بیدادگران و پرستش بی شائبه یزدان، قهرمانی بزرگ بشمار می رفت.

توماس کارلایل مورخ انگلیسی

توماس محبوبیت علی «علیه السلام» را چنان برجسته می داند که امامت را تنها حق او می داند. بنابر قوانین اساسی که برای حاکمان، شرط مقبولیت در میان عامه مردم را در اولویت قرار می دهند، علی مستحق تر از همه معاصرانش در ولایت و حکومت بود. از سوی دیگر علامه ماوردی در کتاب «الامه و الامامت» جلد 2، ص 239 می گوید: علمای اهل سنت و شیعه برای رهبری چندین شرط قائلند:
1ـ سیادت
2ـ تدبیر
3ـ قرشی بودن
4ـ شجاعت در حفظ دین
5 ـ اعلمیت
6ـ مقبولیت عامه و نیک خواهی مردم
7ـ جوانمردی و مروت
8 ـ عدالت در حد اعلی
بعد از مطالعه افرادی که در سقیفه حضور داشتند، هیچ یک جامع این شرایط نبودند. هر کدام علی حدّه، یک یا دو شرط را دارا بودند و شروط دیگر را نداشتند، تنها امام علی «علیه السلام» واجد شرایط بود.
او می گوید:
«علی کسی است که ما ناگزیریم دوستش بداریم و به او عشق بورزیم. او جوانمردی شریف و بزرگوار است که از وجدان او رحمت و نیکی می جوشد. از قلب او شعله دلاوری و حماسه زبانه می کشد او از شیر شجاع تر است ولیکن شجاعتش با رقت و رحمت و لطف و مهربانی درآمیخته است. شهادت او بر اثر شدت عدالتش بود.»
از آنجا که از شروط مهم و اساسی امامت شجاعت و شهامت و تهور است، توماس کارلایل در کتابش که به نام زندگانی محمد نوشته است، به این صفت امام اشاره می کند، که هیچ کس از اصحاب پیامبر «صلی الله علیه و آله و سلم»، در آن عصر واجد چنین خصلتی در حد علی «علیه السلام» نبود.
رهبری جامعه و امت اسلامی باید کسی باشد که دشمن از او بترسد. وگرنه دشمنان به طمع می افتند که دست اندازی کرده و کشور اسلام را تصرف کنند. از سوی دیگر، دین گاه گاه مورد حمله التقاطیون و منافقین و کفار قرار می گیرد؛ بنابراین امام باید تا سر حدّ شهادت از مذهب اسلام دفاع کند و در این راه از مرگ نترسد. کارلایل به این خصلت امام علی «علیه السلام» اشاره کرده و می گوید:
«... امام علی «علیه السلام» سرداری شکست ناپذیر بود شجاعتش در میدانهای جنگ به حدی بود که همه از او می ترسیدند. هرگز از میدان روی برنتافت و از سپاه دشمن نهراسید هیچ کس به
میدان او نیامد مگر مغلوب شد و هر ضربتی که بر پیکر دشمن زد به ضربت دوم محتاج نبود و تمام دلاوران و سلحشوران عرب بعد از او به شجاعتش افتخار می کردند و در شرق و غرب عالم از او یاد می کردند.» (15)

سرپرس سایکر مورخ انگلیسی

این پژوهشگر در تاریخ ایران (16)، زبان به مدح ایرانیان و حق طلبی و حق شناسی ایرانیان گشوده است. او مردم ایران را مردمی شجاع و پاک نهاد و دارای سرشت و طینت منزه می داند که با انتخاب مذهب و مکتب علی نشان داده اند، که حقیقت و هنر والا و عالیه معنویت را انتخاب کرده اند. او فصل جداگانه ای در بین خصوصیات حُریّت و ستم زدایی ایرانیان نگاشته است. آنگاه رمز و راز حیات متمدّنانه ایرانی را، عشق به ولایت علی دانسته است. و لذا می نویسد: «اینکه اهالی ایران درباره علی مقام ولایت قائل شده اند و او را سرپرست حقیقی و مربی الهی می دانند، قابل تحسین و شایان تمجید است گرچه مقام او خیلی بالاتر از این است.» (17)

کورت فرایشلر آلمانی

وی کتابها و مقالاتی زیاده از حد یک مسیحی، در مورد امامان خصوصاً علی «علیه السلام» و فرزندانش به خصوص حضرت ابوالفضل «علیه السلام» نگاشته است، بنده در کتاب (بر ابوالفضل العباس چه گذشت در ص 206) در نقل این اظهارنظر، سنگ تمام گذاشته ام. فرایشلر در این یادداشتی که در مورد علی «علیه السلام» نوشته است، امیرالمؤمنین را در تشکیل انجمن های نویسندگی و تاریخ نگاری بسیار روشنفکر و پیشرو می داند.
فرایشلر در مورد انجمنی، که علی «علیه السلام» پایه گذاری کرد و جنایات معاویه که این انجمن را منحل کرد، سخنانی زیاد نگاشته است.
او از واقعه غدیر و عهدشکنی برخی از صحابه نمایان، شکوه می کند که چرا نگذاشتند علی بر مسند امامت بنشیند، تا بشر اینگونه سرگردان شود:
«امیرالمؤمنین دانشمندی متفکر و دارای سطوح فکری روشن و عالی بود از جمله کارهای او یکی تأسیس انجمن تاریخ اسلام بود که از عده ای مردم فاضل و صحابه پیامبراکرم تشکیل داد تا تحت نظرش بنگارش تاریخ وقایع دوره پیامبر بطور صحیح آگاه شوند افسوس که با شهادت وی معاویه این انجمن را تعطیل کرد و نوشته های فضلا و صحابه را از بین برد تا از انتشار حوادثی که برخلاف منافع شخصی او و فرزندانش بود جلوگیری شود.» (18)

نویسنده: حجة الاسلام صیّد عزیز رضائی چناری

مدرس حوزه علمیه آیت الله بروجردی

mahdimouood.ir

پی نوشت ها:

1.برای آگاهی بیشتر رجوع شود به کتاب «موقف الاستشراق من السنة و السیره». مجله ی مرکز بحوث السنة و السیره، دکتر جعفر شیخ ادریسی و کتاب مناهج المستشرقین، ارگان دانشگاه مونتمگری. چاپ عربی در دوحه پایتخت قطر، نشر دارالثقافه.
2.گوستاولوبون، تاریخ تمدن اسلام و عرب، ج 1 ص 246.
3.روزنامه اطلاعات / یکشنبه: 5 دی ماه 1372، برابر با 26 دسامبر 1993، 12 رجب 1414 هـ.ق، شماره 20092، ص 7.
4.روزنامه اطلاعات، همان تاریخ ذکر شده.
5.ماجراهای جاودان در فلسفه 167. هنری توماس، ترجمه احمد شهسا، چاپ پنجم 1375 ــ نشر ققنوس.
6.ماجراهای جاودان در فلسفه 167. هنری توماس، ترجمه احمد شهسا، چاپ پنجم 1375 - نشر ققنوس.
7.خواندنیها، 16 مهر 1342.
8.صوت العدالة الانسانیة، ص 501، جرج جرداق.
9.زندگانی علی «ع». پروفسور نصرالله نیک بین، انتشارات اهل بیت، قم 1365، ص 47، چاپ اول.
10.همان.
11.جرج جرداق، صوت العدالة الانسانیة، ج 5، ص 1230.
12.علی و سقراط، ص 539.
13.علی و سقراط، ص 515.
14.جرج جرداق، صوت العدالة الانسانیة، ج 1، ص 549.
15.توماس کارلایل، زندگانی محمّد، ص 243.
16.در کتاب تاریخ ایران، ص 744.
17.خواندنیها، سال 24، ش 40، ص 41.
18.کورت فرایشلر آلمانی، عایشه بعد از پیغمبر اسلام. ص 345.